ημερολόγιο

Σύστημα μέτρησης του χρόνου σε ορισμένες περιόδους (έτη, μήνες, εβδομάδες και ημέρες). Η αρχή των αρχαιότερων συστημάτων για τον υπολογισμό του χρόνου συνδέεται, σύμφωνα με τις πιο έγκυρες γνώμες, με την ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας που εμφανίστηκε στη νεολιθική εποχή. Είναι πιθανό ότι και κατά την παλαιολιθική περίοδο ο προϊστορικός άνθρωπος είχε μάθει να συσχετίζει την περιοδική διαδοχή των κλιματικών φαινομένων (βροχή, ξηρασία), των γεγονότων του βίου των ζώων (περίοδος ζευγαρώματος μερικών ζώων) και των φυτών (φυλλόρροια, ωρίμανση των φρούτων) με την κανονική επανάληψη μερικών αστρονομικών φαινομένων, όπως οι φάσεις της Σελήνης, η μεταβολή της θέσης του Ήλιου στον ουρανό, η ανατολή και η δύση μερικών άστρων μετά την ανατολή ή τη δύση του Ήλιου. Η χρησιμοποίηση όμως των αστρονομικών αυτών φαινομένων ως αφετηρίας για τον υπολογισμό του χρόνου φαίνεται ότι αποτέλεσε κατάκτηση του ανθρώπου της νεολιθικής εποχής. Αυτό εξηγείται αν λάβουμε υπόψη –όπως κάνει ο Σουηδός μελετητής Μάρτιν Πέρσον Νίλσον στο θεμελιώδες έργο του Πρωτόγονος υπολογισμός του χρόνου (Λουντ και Οξφόρδη, 1920)– ότι αν σε ένα στάδιο πιο πρωτόγονου πολιτισμού (του παλαιολιθικού) υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι τέτοιες αφετηρίες ήταν γνωστές κατά προσέγγιση με βάση κυμαινόμενα φαινόμενα, όπως οι αλλαγές του κλίματος, για έναν πληθυσμό που ασχολείτο με τη γεωργία ήταν αναγκαία πιο ακριβή σημεία υπολογισμού επειδή, «παρότι η κατάλληλη στιγμή για τη σπορά μπορεί να διαφέρει ανάλογα με τις γενικές κλιματικές συνθήκες, ένας πιο ακριβής καθορισμός είναι σε μέγιστο βαθμό χρήσιμος». Τα πρώτα αστρονομικά φαινόμενα που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για τη διαίρεση του χρόνου ήταν, πιθανότατα, εκείνα που ήταν πιο εύκολο να παρατηρηθούν: τα σεληνιακά φαινόμενα. Από την παρατήρηση της κανονικής διαδοχής των φάσεων της Σελήνης έχουν την προέλευσή τους οι μήνες (περίοδος χρόνου περίπου ίση προς 29,5 ημέρες, που περιλαμβάνεται μεταξύ δύο πανσελήνων ή μεταξύ δύο νέων περιόδων της Σελήνης) και οι εβδομάδες (περίοδος χρόνου που προκύπτει από την υποδιαίρεση του μήνα σε περίπου τέσσερα ίσα μέρη, με βάση τη νέα σελήνη, το πρώτο τέταρτο της σελήνης, την πανσέληνο και το τελευταίο τέταρτο της σελήνης). αιγυπτιακό η. Ο καθορισμός του έτους ως μονάδας μέτρησης του χρόνου –με βάση τα αστρονομικά φαινόμενα– έγινε αργότερα και ήταν αποτέλεσμα παρατηρήσεων ακριβείας που έγιναν αρχικά πάνω στη φαινομενική κίνηση των άστρων και αργότερα πάνω στη σκιά που έριχνε ο Ήλιος. Οι Αιγύπτιοι, ίσως κατά την 5η χιλιετία π.Χ., παίρνοντας ως αφετηρία την ηλιακήανατολή του Σείριου (δηλαδή τη στιγμή κατά την οποία το άστρο αυτό ξαναεμφανίζεται στον ανατολικό ορίζοντα, λίγες στιγμές πριν από την ανατολή του Ήλιου) και μετρώντας το διάστημα που μεσολαβούσε μεταξύ της μίας και της άλλης ηλιακής ανατολής, βρήκαν ότι η διάρκεια του έτους ήταν 365 ημέρες, μέτρηση δηλαδή που πλησιάζει πολύ την πραγματική διάρκεια του τροπικού ή ηλιακού έτους. Είναι πιθανό ότι έως τότε οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν ένα η. που βασιζόταν στις σεληνιακές φάσεις και στο οποίο μονάδα μέτρησης ήταν ο μήνας των 30 ημερών, που προέκυπτε από τη στρογγυλοποίηση της περιόδου των 29,5 ημερών, η οποία πάλι αντιστοιχούσε κατά προσέγγιση στο χρονικό διάστημα που χρειαζόταν η Σελήνη για να επανέλθει στην πρώτη φάση της. Ο συνδυασμός όμως μιας νέας μονάδας μέτρησης (έτος) με την παλιά (μήνας) παρουσίαζε μερικές δυσκολίες. Ο αριθμός των ημερών του έτους (365) δεν μπορούσε, πράγματι, να διαιρεθεί ακριβώς με τον αριθμό των ημερών του μήνα (30). Για να υπερνικηθεί η δυσκολία καθορίστηκε το έτος σε 12 μήνες των 30 ημερών, στους οποίους προσέθεταν 5 συμπληρωματικές ημέρες που δεν ανήκαν σε κανέναν μήνα (30 x 12 + 5 = 365). Παρά την αξιοσημείωτη ακρίβεια των αστρονομικών παρατηρήσεων που είχαν συντελέσει στη διαμόρφωσή του, το αιγυπτιακό η. –του οποίου η επίδραση μπορεί να διαπιστωθεί στα συστήματα μέτρησης του χρόνου πολλών λαών– παρουσίαζε ένα σοβαρό μειονέκτημα. H διαφορά των περίπου έξι ωρών που υπήρχε μεταξύ της συμβατικής διάρκειας του αιγυπτιακού έτους και της πραγματικής του τροπικού έτους είχε ως αποτέλεσμα με την πάροδο του χρόνου να μην μπορεί το η. να διατηρεί τη σύμπτωση με τον κύκλο των εποχών, έτσι ώστε μέσα σε 1.460 χρόνια μετατοπιζόταν ανάμεσα σε όλες τις εποχές. Το μειονέκτημα αυτό θα μπορούσε να εξαλειφθεί με την προσθήκη μιας εμβόλιμης ημέρας κάθε 4 χρόνια (6 ώρες x 4 χρόνια = 24 ώρες = 1 ημέρα) που θα αποκαθιστούσε την αντιστοιχία μεταξύ η. και εποχών. Και όμως, o τρόπος αυτός δεν υιοθετήθηκε και για χιλιετίες, έως τη μεταρρύθμιση του Πτολεμαίου Γ’του Ευεργέτη, το 238 π.Χ., το αιγυπτιακό η. παρέμεινε αναλλοίωτο. βαβυλωνιακό η.Οι Βαβυλώνιοι, για να διορθώσουν τη διαφορά μεταξύ του επίσημου συστήματος διαίρεσης του χρόνου και της διάρκειας του ηλιακού έτους παρενέβαλαν στο η. μια έκτακτη χρονική περίοδο. Το έτος του βαβυλωνιακού η. είχε πράγματι διάρκεια 354 ημερών, που αντιστοιχούσαν –κατά προσέγγιση– προς την πραγματική διάρκεια του σεληνιακού έτους, το οποίο είχε 354 ημέρες, 9 ώρες, 48 πρώτα λεπτά και 20 δευτερόλεπτα. Για να συμφωνήσει το η. με το ηλιακό έτος και να εξαλειφθεί έτσι η διαφορά με τον κύκλο των εποχών, οι αστρονόμοι κατέφυγαν στην παρεμβολή, με ακανόνιστο τρόπο, ενός μήνα. ελληνικό η.Και στην αρχαία Ελλάδα το έτος είχε 354 ημέρες, γι’ αυτό και το η. παρουσίαζε το ίδιο μειονέκτημα με το βαβυλωνιακό. Για να διορθωθεί το μειονέκτημα αυτό κατέφυγαν –ίσως κατά το δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ. – στην υιοθέτηση της λεγόμενης οκταετηρίδας, δηλαδή ενός χρονολογικού κύκλου 8 ετών, με την οποία θα μπορούσαν να επιφέρουν κάποια προσέγγιση του ηλιακού έτους με το σεληνιακό. Οκτώ ηλιακά έτη αντιστοιχούσαν πράγματι σε περίπου 2.922 ημέρες και οκτώ σεληνιακά έτη περιλάμβαναν περίπου 2.832 ημέρες. Η διαφορά μεταξύ 8 ηλιακών ετών και 8 σεληνιακών ήταν συνεπώς 90 ημέρες, δηλαδή περίπου τρεις ηλιακοί μήνες. Προσθέτοντας τους τρεις αυτούς μήνες κατά τη διάρκεια του κύκλου των οκτώσεληνιακών ετών είχαν μια προσέγγιση του ηλιακού με τον σεληνιακό υπολογισμό. Αλλά και o τρόπος αυτός δεν ήταν αρκετός για μια μεγαλύτερη προσέγγιση μεταξύ του ηλιακού και του σεληνιακού υπολογισμού του χρόνου, γι’ αυτό και κατά το δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. υιοθετήθηκε στην Αθήνα ένας άλλος χρονολογικός κύκλος που οφείλεται στον αστρονόμο Μέτωνα, γι’ αυτό και ονομάστηκε μετώνειος κύκλος. Η μέθοδος αυτή βασιζόταν στην παρεμβολή 7 συμπληρωματικών μηνών σε μια περίοδο 19 ετών, καθένα από τα οποία αποτελείτο από 12 ηλιακούς μήνες. Ο μετώνειος κύκλος, κατά συνέπεια, είχε 235 μήνες (19 έτη x 12 μήνες + 7 εμβόλιμοι μήνες = 235 μήνες), που ο καθένας τους είχε μέση διάρκεια 29 ημερών, 12 ωρών, 45 πρώτων λεπτών και 57 δευτερολέπτων. Οι ονομασίες των μηνών στην αρχαία Αθήνα ήταν: Εκατομβαιών, Μεταγειτνιών, Βοηδρομιών, Πυανεψιών, Μαιμακτηριών, Ποσειδεών, Γαμηλιών, Ανθεστηριών, Ελαφηβολεών, Μουνυχιών, Θαργηλιών, Σκιροφοριών. ιουλιανό η.Το αρχαίο ρωμαϊκό η. –που προήλθε (ίσως σύμφωνα με την παράδοση) από προηγούμενο η. το οποίο αποδίδεται στον ιδρυτή της Ρώμης Ρωμύλο και κατά το οποίο το έτος είχε 304 ημέρες που διαιρούνταν σε 10 μήνες–χρονολογείται από την εποχή του Νουμά Πομπιλίου. Αποτελείτο από ένα έτος 12 μηνών (Martius, Aprilis, Maius, Junius, Quintilis, Sextilis, September, October, November, December, Januarius, Februarius, τους ίδιους δηλαδή που έχουμε και σήμερα, εκτός από τους Quintilis και Sextilis, που ονομάστηκαν αργότερα Julius και Augustus)από τους οποίους τέσσερις (Martius, Maius, Quintilis, October)είχαν 31 ημέρες και οι άλλοι 29, εκτός από τον Φεβρουάριο (Februarius) που είχε 28. Δύο φορές κάθε τέσσερα χρόνια παρεμβαλλόταν στο έτος ένας εμβόλιμος μήνας (Mercedonius). Το καθήκον της εφαρμογής της παρεμβολής αυτής ανατέθηκε στους ποντίφηκες, αλλά αυτοί –παραλείποντας ή αναβάλλοντας αυθαίρετα, για πολιτικούς λόγους, την εφαρμογή του– προκάλεσαν τέτοια σύγχυση στο η. ώστε κατά τα τέλη της δημοκρατίας η μεταρρύθμιση έγινε αναγκαία. Η μεταρρύθμιση αυτή έγινε από τον Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος το 46 π.Χ. εισήγαγε το η. το οποίο έφερε τo όνομά του, δηλαδή το ιουλιανό η. Τo ιουλιανό η. απέκλεισε κάθε σχέση με τα σεληνιακά φαινόμενα και δέχτηκε ως μέση διάρκεια του έτους μια περίοδο 365 ημερών και 1/4. Το πρόβλημα που προέκυπτε από το κλάσμα μίας ημέρας που περίσσευε κάθε χρόνο λύθηκε με την υιοθέτηση ενός κύκλου 4 ετών, από τα οποία τρία είχαν από 365 ημέρες και το τέταρτο (δίσεκτο έτος) 366 (1/4 ημέρες x 4 = 1 ημέρα). γρηγοριανό η.Σε σχέση με το τροπικό έτος (του οποίου η διάρκεια είναι 365 ημέρες, 5 ώρες, 48 πρώτα λεπτά και 46 δευτερόλεπτα) το συμβατικό έτος των 365 ημερών και 1/4 που είχε υιοθετήσει το ιουλιανό η. ήταν μεγαλύτερο κατά 11 λεπτά. Η διαφορά αυτή και λόγοι θρησκευτικοί (ο καθορισμός της ημέρας που έπρεπε να εορταστεί το Πάσχα), ανάγκασαν τον πάπα Γρηγόριο ΙΓ’ να επιχειρήσει μεταρρύθμιση του η., που έγινε το 1582 με βάση μαθηματικούς υπολογισμούς. Για να εξαλειφθεί η διαφορά μεταξύ του τροπικού και του πολιτικού έτους αφαιρέθηκαν 10 ημέρες (πέρασαν από τις 4 Οκτωβρίου στις 15 Οκτωβρίου 1582) και καθορίστηκε ότι από εκεί και πέρα δεν θα ήταν δίσεκτα έτη αυτά που διαιρούνται με το 100, εκτός από εκείνα που διαιρούνται με το 400. Πρέπει να σημειωθεί ότι και με το γρηγοριανό ημερολόγιο υπάρχει σφάλμα μίας ημέρας σε κάθε 3.000 χρόνια. Τo γρηγοριανό η. εισήχθη αμέσως στις ρωμαιοκαθολικές χώρες, αλλά αντιμετώπισε εχθρότητα από τα προτεσταντικά και ορθόδοξα έθνη. Τα προτεσταντικά κράτη της Γερμανίας το υιοθέτησαν μόνο το 1700, η Μεγάλη Βρετανία το 1751, η Βουλγαρία το 1917, η Σοβιετική Ένωση το 1918, η Ρουμανία το 1919 και η Ελλάδα το 1923. Σε αυτή την καθυστερημένη αποδοχή οφείλεται η ύπαρξη δύο ημερομηνιών –στα ελληνικά ιστορικά βιβλία– σε περιπτώσεις ιστορικών αναφορών πριν από το 1923. σχέδια η.Αν σε μερικές χώρες το γρηγοριανό η. εισήχθη σχετικά πρόσφατα, δεν έλειψαν (σε άλλες που το είχαν υιοθετήσει από παλαιότερα) σχέδια που έτειναν στην τροποποίησή του. Το πιο ενδιαφέρον σχέδιο από ιστορική άποψη, επειδή υιοθετήθηκε επίσημα και έμεινε σε χρήση 12 έτη, ήταν το επαναστατικό γαλλικό η. (22 Σεπτεμβρίου 1793 – 31 Δεκεμβρίου 1805). Το επαναστατικό αυτό η. βασιζόταν στο έτος των 365 ημερών, που αποτελείτο από 12 μήνες των 30 ημερών και από 5 συμπληρωματικές ημέρες. Κάθε τέσσερα χρόνια υπήρχε ένα δίσεκτο έτος. Η πρώτη του έτους μετατοπίστηκε στις 22 Σεπτεμβρίου. Οι μήνες πήραν ονομασίες διαφορετικές από τις ονομασίες του γρηγοριανού η., ονομασίες που είχαν σχέση με τον τρύγο, τη σπορά, τις καιρικές μεταβολές, τη βλάστηση. Οι μήνες αυτοί ήταν: Βαντεμιέρ, Μπριμέρ, Φριμέρ, Νεβόζ, Πλιβιόζ, Βαντόζ, Ζερμινάλ, Φλορεάλ, Πρεριάλ, Μεσιντόρ, Τερμιντόρ (Θερμιδώρ)και Φρικτιντόρ, και είχαν διαιρεθεί σε δεκαήμερα αντί για εβδομάδες. Από τις οργανώσεις που ιδρύθηκαν για τη μελέτη νέου συστήματος η. ήταν και η World Calendar Association της Νέας Υόρκης, η οποία πρότεινε η. με τα εξής χαρακτηριστικά: κάθε έτος θα έχει τέσσερα όμοια τρίμηνα από 91 ημέρες το καθένα. Κάθε τρίμηνο θα έχει έναν μήνα από 31 ημέρες και δύο από 30. Κάθε έτος και κάθε τρίμηνο θα αρχίζουν από ημέρα Κυριακή. Η 365η ημέρα (31 Δεκεμβρίου) θα κηρυχθεί εκτός εβδομάδας και θα είναι ημέρα εορτάσιμη με το όνομα Παγκόσμια Ημέρα. Κατά τα δίσεκτα έτη, η 366η ημέρα θα τοποθετηθεί στο μέσο του έτους (31 Ιουνίου) και θα είναι και αυτή εορτάσιμη και εκτόςεβδομάδας. «Η Πέτρα του Ήλιου», ημερολόγιο των Αζτέκων, που βρίσκεται σήμερα στην Πόλη του Μεξικού. Ρωμαϊκό ημερολόγιο της εποχής του Αυγούστου (1ος αι. μ.Χ.) χαραγμένο σε μάρμαρο. Το παλαιότερο ιαπωνικό ημερολόγιο, το οποίο καταγράφει το έτος 689. Οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν τους ξύλινους δίσκους, που έχουν διάμετρο 10 εκ., στην αρχαία πρωτεύουσα της Ιαπωνίας Νάρα (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

το (AM ἡμερολόγιον)

πίνακας ή βιβλίο στο οποίο αναγράφονται κατά σειρά οι ημέρες κάθε μήνα, καθώς επίσης και οι γιορτές, φάσεις τής σελήνης κ.λπ. («ἡ δὲ τοῡ ἡμερολογίου διάθεσις καὶ διόρθωσις τῆς περὶ χρόνον ἀνωμαλίας», Πλούτ.)

νεοελλ.

1. μορφή αυτοβιογραφικού κειμένου όπου το άτομο καταγράφει τις προσωπικές παρατηρήσεις του πάνω στα τρέχοντα γεγονότα από μέρα σε μέρα

2. σημειωματάριο στο οποίο μετά την αναγραφή τής ημερομηνίας αφήνεται λευκός χώρος για να σημειωθούν σε αυτόν για υπόμνηση ημέρες και ώρες καθορισμένων συναντήσεων ή διαφόρων άλλων ενεργειών που έχουν καθοριστεί να γίνουν συγκεκριμένη μέρα και ώρα

3. κατάλογος τών αγίων και μαρτύρων με τις ημέρες κατά τις οποίες γιορτάζεται η μνήμη τους

4. αστρον. σύστημα διαίρεσης τού χρόνου σε έτη, μήνες και ημέρες βασισμένο σε περιοδικά αστρονομικά φαινόμενα, όπως είναι η περιφορά τής γής γύρω από τον ήλιο και τής σελήνης γύρω από τη γη καθώς και η περιστροφή τής γης γύρω από τον άξονά της, κατά τρόπο που να διευκολύνει την οργάνωση τής δημόσιας ζωής, τών θρησκευτικών τύπων και εκδηλώσεων και να εξυπηρετεί ιστορικούς και επιστημονικούς σκοπούς (α. «γρηγοριανό ημερολόγιο» β. «εβραϊκό ημερολόγιο» γ. «μουσουλμανικό ημερολόγιο»)

δ. «παλαιό ημερολόγιο» — το ιουλιανό ημερολόγιο, το οποίο καθιερώθηκε από τον Ιούλιο Καίσαρα το 46 π.Χ. και ίσχυσε, σε πολλές περιπτώσεις, μέχρι τους νεώτερους χρόνους

ε. «νέο ημερολόγιο» — το γρηγοριανό ημερολόγιο, που εγκαινιάστηκε το 1582 μ.Χ. από τον πάπα Γρηγόριο Η΄ αλλά γενικεύθηκε μόλις κατά τον 20ό αιώνα. Στην Ελλάδα το νέο ημερολόγιο εισάχθηκε το 1923

5. φρ. στρ. α) «ημερολόγιο μονάδας» — βιβλίο που τηρείται από συντάγματα ή άλλες στρατιωτικές μονάδες και στο οποίο σημειώνονται με χρονολογική σειρά οι δραστηριότητες και τα γεγονότα τής μονάδας

β) «ημερολόγιο πληροφοριών» — βασικό βοήθημα εν καιρώ πολέμου τών γραφείων πληροφοριών τών μονάδων.

[ΕΤΥΜΟΛ. < ημερ(ο)-* + -λόγ-ιο (< λόγος), πρβλ. λεξι-λόγ-ιο, δειγματο-λόγ-ιο].